شهرگرگان

گرگان نام شهر و شهرستان و نيز نام سرزميني باستاني است. در زبان باستاني آن را گورگان و وركان و در زبان يوناني هيركان يا هيركانيا و در زبان عربي جرجان مي‌گفتند.جمعیت شهرستان گرگان طبق سرشماری سال 1395 برابر با 480541 نفر میباشد که دومین شهر پر جمعیت شمال کشور پس از رشت می باشد. این منطقه شامل کوه، جنگل، چمنزار، جلگه، دشت، بیابان، شوره زار، دریا، خلیج، رودخانه، تالاب و زمین های کشاورزی میباشد و جز شهرهایی می باشد که در آن می توان جنگل و کوه و دریا و تالاب و خلیج و دشت را در یک روز تجربه کرد.ترکیب بافت مدرن و تاریخی در شهر گرگان در بسیاری از مناطق در کنار هم بسیار چشمگیر است که این امر باعث شده مسافرانی که در حال قدم زدن در بازار سنتی و خانه های قدیمی بوده پس از عبور کوچه های باریک و تنگ خود را در کنار بازارهای امروزی و مراکز خرید مدرن خواهند دید.گویش زیبای گرگانی  مجزا از زبان طبرستانی بوده و ریشه در زبان پارتی دارد.اين استان بزرگترين و آبادترين سرزمين در شمال ايران در سده‏هاى اوليه اسلام و قبل از آن بوده است. اين سرزمين تا قرن هفتم موسوم به ايالت گرگان بوده است.بافت تاریخی گرگان، با مساحتی بالغ بر ۱۵۰ هکتار سومین بافت با ارزش ودارای سبک معماری پس از یزد واصفهان است و وسیع‌ترین بافت تاریخی شمال ایران است.آثاري كه متعلق به دوران قبل از تاريخ از نقاط مختلف اين شهرستان از جمله تورنگ تپه و شاه‌تپه و… بدست‌آمده نمايانگر حضور ديرينه انسانها در اين منطقه و نشان‌دهنده تمدن آن در هزاره ششم پيش از ميلاد است..  در حقيقت يكى از قديمى‏ترين ايالت‏هاى ايران و مركز عمده تمدن نشين آريائى‏ها در شمال ايران بوده است.  در گذشته وسعت آن به تنهايى بيش از وسعت ايالت طبرستان (مازندران) و گيلان بوده و با سرزمينهاى وسيعى چون سعده و خوارزم برابرى میکرد و  تاریخ‌نگاران یونانی از آن با نام هیرکانی یاد کرده‌اند.

هم چنین 20 شهریور به عنوان روز ملی گرگان انتخاب شده است که هر ساله در این روز همایش هایی برگزار می گردد.

تاریخچه گرگان

اين استان بزرگترين و آبادترين سرزمين در شمال ايران در سده‏هاى اوليه اسلامى و قبل از آن بوده است. اين سرزمين تا قرن هفتم موسوم به ايالت گرگان بوده و از قرن هفتم تا چهاردهم به نام ايالت استرآباد ناميده شد. باور اغلب پژوهشگران بر این است که واژهٔ استرآباد از دو لفظ «استر» و «آباد» تشکیل شده و استر درر زبان‌های ایرانی به معنای ستاره و آباد (به معنای) «عمارت» است. در زمان زردشت که ایرانیان ستاره‌ها را مظهر نور مقدس می‌دانسته‌اند، این شهر را بنا کرده به این نام، نامیدند.

همچنین نام این شهر را برگرفته از نام استر همسر یهودی خشایارشا می‌دانند.خواجه ابوالحسن بیهقی در تاریخ خود از این شهر به لفظ استارباد(estarbad) یاد کرده است چنان‌که نام کتاب معروف دکتر منوچهر ستوده یعنی «از آستارا تا استارباد» برگرفته از همین نوشتار بیهقی است.

بافت تاریخی گرگان، با مساحتی بالغ بر ۱۵۰ هکتار سومین بافت با ارزش ودارای سبک معماری پس از یزد واصفهان است و وسیع‌ترین بافت تاریخی شمال ایران است..  

آثاري كه متعلق به دوران قبل از تاريخ از نقاط مختلف اين شهرستان از جمله تورنگ تپه و شاه‌تپه و… بدست‌آمده نمايانگر حضور ديرينه انسانها در اين منطقه و نشان‌دهنده تمدن آن در هزاره ششم پيش از ميلاد است..

در حقيقت يكى از قديمى‏ترين ايالت‏هاى ايران و مركز عمده تمدن نشين آريائى‏ها در شمال ايران بوده است.

در گذشته وسعت آن به تنهايى بيش از وسعت ايالت طبرستان (مازندران) و گيلان بوده و با سرزمينهاى وسيعى چون سعده و خوارزم برابرى میكرد و تاریخ‌نگاران یونانی از آن با نام هیرکانی یاد کرده‌اند. پدر داریوش هخامنشی زمانی فرمان‌روای این منطقه بوده‌است. اسب سواران گرگانی همواره مورد توجه هخامنشی‌ها بودند و داریوش برخی از گرگانی‌های دلاور را در سپاه جاویدان وارد کرد. می‌گویند شهر باستانی استرآباد را خشایارشاه به یادبود زن یهودی خود، که او را استر (ستاره) نام نهاده بود، ساخت. در زمان اردوان دوم اشکانی (۱۲۸-۱۲۴ پیش از میلاد) هیرکانی و کارمانیا (کرمان) زیر فرمان خاندان گودرز بود و جانشینان گودرز تا سده ی دوم پس از میلاد به طور مستقل آن را اداره کردند.

این سرزمین خوش آب و هوا از آرامشگاه‌های بهاری و تابستانی شاهان اشکانی بود. در همین دوران بود که ساختن دیوار بزرگ گرگان، که نابه جا به سد سکندر شناخته می‌شود، آغاز شد تا از یورش هون‌ها به خاک ایران جلوگیری کند. کار ساختن این دیوار، که درازای آن را از ۱۵۵ تا ۱۷۰ و گاهی ۳۰۰ کیلومتر نوشته‌اند(دیوار بزرگ گرگان بعد از دیوار چین به طول شش هزار کیلومتر و سمیز آلمان به طول 548 کیلومتر بزرگ ترین دیوار جهان است)، در دوره ی ساسانی نیز پیگیری شد و می‌گویند که انوشیروان به بازسازی آن فرمان داد. در دورهٔ ساسانیان دیوار تدافعی بزرگی در این منطقه به نام دیوار بزرگ گرگان ساخته شد کهه توسط باستان‌شناسان انگلیسی به مار سرخ شهرت یافته است. این دیوار بزرگ در سدهٔ ۵ میلادی تکمیل شد و بیانگر صنعت پیشرفته تدافعی آن دوران است.

در همین دوره ی ساسانی بناهای محکمی در مرز و در جای جای منطقه برای پایداری در برابر یورشگران ساخته شد. پس از برآمدن اسلام، این منطقه به سال ۳۵ قمری خراجگزار عرب‌های مسلمان شد. در روزگار سلیمان بن عبدالملک، یزید بن مهلب ولایت گرگان را به سال ۹۸ قمری فتح کرد و شهر جرجان از آن پس کرسی ولایت جرجان شد. این شهر در سده ی ۳ و ۴ هجری بسیار آباد شد و در روزگار فرمان روایی‌های مستقل ایرانیان به زیر فرمان ساسانیان درآمد. سپس گاهی در دست آل بویه و گاهی سامانیان بود تا این که آل‌زیار بر آن جا دست یافتند و به آبادی آن کوشیدند. (توجه داشته باشید شهر جرجان در یورش مغول‌ها ویران شد و شهر کنونی گرگان، زمانی استرآباد نامیده می‌شد).

خاندان آل‌زیار شناخته شده ترین فرمان‌روایان این منطقه هستند که از آغاز سده ی چهارم (۳۱۶ قمری) تا میانه ی سده ی پنجم (۴۳۵ یا ۴۴۱ قمری) در منطقه ی گرگان، طبرستان و گیلان فرمانروایی کردند و گاهی تا ری، اصفهان، همدان و دینور را نیز در فرمان خود داشتند. مرداویج، بنیان‌گذار این دودمان، ریشه ی خود را به شاهان گذشته ی ایران می‌رساند و در سر داشت بغداد را به چنگ آورد و پادشاهی ایرانیان را بار دیگر بنیان گذارد. با این همه، نه تنها او بلکه فرمان‌روایان پس از او نیز نتوانستند به چنین آرزوهای بزرگی دست پیدا کنند و سلجوقیان به فرمانروایی آن‌ها پایان دادند. قابوس بن وشمگیر، شناخته شده ترین فرمانروایان آل‌زیار است که آوازه ی دانش دوستی اش باعث شده بود بزرگانی چون ابوریحان بیرونی و ابن‌سینا به سوی گرگان بروند

آقامحمدخان قاجار در اين شهر بدنيا آمد و گرگان به عنوان پايتخت خانوادگي حكومت قاجار محسوب مي‌شد و بنام دارالمومنين معروف بوده كه در روي سكه‌هاي بعد از صفوي ضرب اين شهر مشاهده مي‌شود و اثار ساختماني زيادي از دوران صفوي نادرشاه و قاجار در اين شهر ساخته شد كه بعضا نيز باقي هستند. فخرالدین اسعدد گرگانی شاعر ایرانی  نیز از مفاخر گرگان است که لز جمله آثار ان منظومه دلاویز ویس و رامین از داستان های روزگار اشکانیان است که متن آن به زبان پهلویی بوده و فخرالدین آن را در میان سال های 432 الی 446 ه.ق به بحر هزج مسدس مقصور (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل) به نظم کشیده است . قابل ذکر است که نظامی مثنوی خسرو و شیرین خود را به همان وزن و بحر مثنوی ویس و رامین سروده است . شمار ابیات منظومه ویس و رامین با توجه به نسخ متعدد بین 8904 تا 9045 بیت گمان زده می شود .

محلات قدیمی گرگان

بافت قديم گرگان متشكل از پنج دروازه بوده است كه اين دروازه ها ميتوانند علل و شيوه رشد شهر را نشان دهند ، بافت قديم گرگان را مجموعه اي از محلات مسكوني و مراكز محلات تشكيل مي دهد سير تحول آنچه كه در حال حاضر بافت گرگان ناميده مي شود ، حاكي از تجمع اوليه سه محله اصلي سبزه مشهد ، ميدان و نعلبندان مي باشد كه بتدريج و تا به امروز در جهات مختلف بخصوص شرق و جنوب شرقي گسترش يافته اند . در هر سمت شهر محله شرقي كنار دروازه خراسان بوده است ناگفته نماند كه هر سه محله با راه اصلي بهم متصل مي شوند . بازار اصلي در محله شرقي بر مركزيت آن محل مي افزوده است ( در گذر دوشنبه اي واقع در محله غربي و گذر چهارشنبه اي واقع درمحله شمالي احتمالا بازارهاي هفتگي وجود داشته است ) . شكل گيري و تجمع فضاهاي مسكوني در بافت قديم گرگان تحت عنوان يك محله با نام مشخص بيانگر علل و عواملي مي باشد بعضي از اين محلات در روند تجمع افراد يك صنف شكل گرفته اند مانند محله نعلبندان و يا دباغان ، بخش ديگري از محلات بخاطر همجواري باعناصر و فضاهاي خاص نام آن را به خود گرفته اند مانند محله ميدان يا سرچشمه . محله اصلي سبزه مشهد كه در شمال و كنار دروازه گرگان قديم قرار داشت شامل محلات فرعي تر: سرچشمه ، سرپير ، چهارشنه اي و دباغان مي باشد اين محله به دليل بوجود مظهر قنات در محدوده آن تامين كننده آب ساكنين شهر بوده است عناصر مشخصي كه در مركز و محدوه اين محله قرار دارند شامل : امامزاده نور ، مصلي و چند تكيه مي باشد . محله اصلي ميدان كه در غرب وكنار دروازه مازندران قرار داشته است شامل محلات فرعي تر : دربنو ، مير كريم ، دوشنبه اي و دوچنار مي باشد .در محله ميدان يكي ديگر از بازارهاي اصلي شهر وجود داشته است كه با احداث خيابانهاي جديد بخشي از آن از بين رفته است و بخشي ديگر ان بصورت بازارچه اي فعال بكار خود ادامه مي دهد .